Ferli við undirbúning málshöfðunar gegn ráðherra fyrir Landsdómi er lítt skilgreint og sama ákæruregla ætti að gilda um refsiábyrgð ráðherra og almennrar borgara. Þá má gera ríkari kröfur um hæfni þeirra sem geta hlotið kosningu í Landsdóm. Þetta er meðal niðurstaðna rannsóknar Hauks Loga Karlssonar, rannsóknarsérfræðings við Lagadeild Háskóla Íslands, sem greint er frá í Tímariti lögfræðinga.
Greinin er að sögn Hauks hluti af stærra rannsóknarverkefni sem hlaut styrk úr Rannsóknasjóði Rannís og gengur undir heitinu „Sanngjörn saksókn forréttindahópa: greining á hrunreynslu Íslands“. Þar er sjónum beint að kerfislegum hindrunum sem kunna vera til staðar við það að sækja til saka einstaklinga sem tilheyra pólitískum elítum. „Ráðherrar tilheyra elítuhópi innan samfélagsins og þeir verða ekki sóttir til saka vegna brota í störfum sínum eftir sömu reglum og aðrir landsmenn. Því kann sú spurning að vakna hvort það hafi einhverja þýðingu með tilliti til sanngirni gagnvart þessum hópi fólks, sem gætu þurft að sæta saksókn eftir sérstökum reglum, og gagnvart almenningi sem býr við hefðbundnar reglur sakamálaréttarfars,“ útskýrir Haukur.
Landsdómur aðeins einu sinni kallaður saman
Í rannsókninni sem fjallað er um í Tímariti lögfræðinga kannar Haukur sérstaklega grundvöll þess kerfis sem gildir á Íslandi um refsiábyrgð ráðherra vegna brota í starfi. „Kerfið byggist á gömlum grunni en hefur lítið verið notað á Íslandi. Það snýst í megindráttum um það að ráðherrum verður ekki refsað fyrir brot í embætti nema að undangengnu því ferli að Alþingi ákveði að sækja þá til saka fyrir sérstökum dómsstól, svokölluðum Landsdómi,“ segir Haukur.
Hann bendir á að aðeins einu sinni hafi verið ráðherra verið sóttur til saka fyrir dómnum en það var fyrrverandi forsætisráðherra vegna athafna og athafnaleysis hans í aðdraganda efnahagshrunsins 2008 „og sitt sýnist hverjum um hvernig til þótti takast í því máli,“ bætir Haukur við.
„Í opinberri umræðu í kjölfar málsins gegn fyrrverandi forsætisráðherra hefur það sjónarmið verið áberandi að Alþingi hafi á einhvern hátt brugðist í því ferli sem leiddi til sakfellingar fyrir Landsdómi. Einstakir þingmenn hafa beðist opinberlega afsökunar á aðkomu sinni að málinu og ítrekað hafa verið lagðar fram þingsályktunartillögur um að Alþingi biðjist afsökunar á saksókninni,“ segir Haukur.
Landsdómur og lögin um hann eru að stofni til rúmlega 100 ára gömul og í rannsókninni beinir Haukur athyglinni séstaklega að þætti Alþingis í þessu kerfi. Alþingi ákveður hvort höfða eigi mál gegn ráðherra auk þess að koma að kosningu meirihluta dómenda Landsdóms. „Í opinberri umræðu í kjölfar málsins gegn fyrrverandi forsætisráðherra hefur það sjónarmið verið áberandi að Alþingi hafi á einhvern hátt brugðist í því ferli sem leiddi til sakfellingar fyrir Landsdómi. Einstakir þingmenn hafa beðist opinberlega afsökunar á aðkomu sinni að málinu og ítrekað hafa verið lagðar fram þingsályktunartillögur um að Alþingi biðjist afsökunar á saksókninni. Í ljósi þessa setti ég fram rannsóknarspurningu, sem lagði upp með að svara hvernig Alþingi væri fallið til að gegna núverandi hlutverki sínu í ráðherraábyrgðarmálum,“ segir Haukur um kveikjuna að rannsókninni.
Stenst fyrirkomulagið kröfur nútímans?
Til þess að svara því leitaði leitaði Haukur annars vegar fanga í heimildum eftir skýringum á því hvers vegna Alþingi hefði í upphafi verið falið viðamikið hlutverk í málum vegna refsiábyrgðar ráðherra. Þetta fyrirkomulag er nokkuð frábrugðið hefðbundu skipulagi ákæruvalds og dómsvalds, sem gjarnan er í höndum sérstakra embættismanna sem heyra undir framkvæmdarvaldið eða almennra dómstóla. „Hins vegar var leitað í heimspekilegar kenningar um æskilegt skipulag á stofnunum sem hafa með höndum ákvarðanir í því ferli sem úrskurðar um sekt eða sakleysi manna af lögbrotum. Með þessari tvíþættu aðferð er reynt að leggja mat á hvort rökin fyrir upphaflega fyrirkomulaginu á refsiábyrgð ráðherra standist í nútímanum og hvort þetta fyrirkomulag sé í samræmi við nútímalegar kenningar um hvernig æskilegt sé að skipuleggja kerfi sem úrskurða um refsiábyrgð,“ segir hann.