Eggertssjóður

Eggert Vilhjálmur Briem fæddist að Goðdölum í Skagafirði 18. ágúst 1895, sonur sr. Vilhjálms Briem og Steinunnar Pétursdóttur Briem.

Hann fór ungur til vélfræðináms í Þýskalandi en síðan til Bandaríkjanna 1914-17. Eftir veru sína þar starfaði Eggert nokkur ár á Íslandi og ritaði þá greinar um eflingu iðnaðar og landbúnaðar í tímarit hér. Þá hélt hann aftur til Bandaríkjanna 1928, tók þar flugvirkjapróf og síðar atvinnuflugmannspróf 1930.

Um árabil vann hann í verksmiðjum vestanhafs, og hafði eftir það tekjur af uppfinningum m.a. varðandi saumavélar. Eggert var jafnframt mikill áhugamaður um raunvísindi og las sér margt til um þau. Hann kvæntist Catharine Hall Multer tónlistarkennara 1945 en hún féll frá 1958.

Eggert kynntist um 1958 Þorbirni Sigurgeirssyni prófessor sem hafði þá nýverið komið upp Eðlisfræðistofnun Háskólans. Hann gerðist sérstakur velgerðarmaður þeirrar stofnunar og síðan Raunvísindastofnunar Háskólans sem tók við hlutverki Eðlisfræðistofnunar 1966.

Eggert V. Briem kom oft til Íslands, og flutti heim alkominn um 1970. Hann bjó eftir það að Suðurgötu 16 í Reykjavík þar sem foreldrar hans höfðu búið og síðan systur hans og fjölskyldur. Sat hann löngum á bókasafni Raunvísindastofnunar við lestur á efri árum sínum, spjallaði við starfsmenn um fræðileg hugðarefni og tók þátt í ferðalögum á vegum stofnunarinnar, meðal annars upp á jökla. Færði Eggert þessum stofnunum margs konar tæki að gjöf og styrkti einnig þróun nýrra rannsóknasviða þeirra. 

Eggert Briem styrkti um áratuga skeið margvísleg ný vísindaverkefni við Háskóla Íslands, mest ný og álitleg verkefni, sem hann valdi af mikilli kostgæfni. Styrkir Eggerts örvuðu rannsóknir í eðlisfræði og jarðeðlisfræði á ómetanlegan hátt.

Eggert V. Briem lést í Reykjavík hinn 14. maí 1996. Minningarorð (pdf). 

Samkvæmt skipulagsskrá skal stjórn sjóðsins skipuð þremur mönnum. Skal rektor Háskóla Íslands tilnefna einn þeirra en háskólaráð skal kjósa tvo án tilnefningar. Sömu aðilar skulu tilnefna varamenn í sjóðsstjórnina. Kjörtímabil stjórnar er þrjú ár og skulu stjórnarmenn skipta með sér verkum.

Fulltrúar í stjórn Eggertssjóðs 2017-2020:

• Bryndís Brandsdóttir, vísindamaður
• Snæbjörn Pálsson, prófessor
• Steinunn Thorlacius, líffræðingur PhD, verkefnisstjóri hjá Blóðbanka, Landspítala

Varamenn eru:

• Árný E. Sveinbjörnsdóttir, vísindamaður
• Guðmundur H. Guðmundsson, prófessor
• Bjarni Þorbergsson, stjórnmálafræðingur

Skipulagsskrá fyrir Eggertssjóð.

1. gr.
Nafn sjóðsins er Eggertssjóður. Stofnandi hans er Háskóli Íslands og skal varsla sjóðsins, ávöxtun hans og reikningshald vera á ábyrgð hans.

2. gr.
Stofnfé sjóðsins er innstæða á gjaldeyrisreikningi nr. 180060 við Landsbanka Íslands, Vesturbæjarútibú að jafnvirði kr. 1.790.000.

Ennfremur rennur til sjóðsins andvirði eigna sem Eggert V. Briem, fæddur 18. ágúst 1895, hefur gefið Háskóla Íslands með sérstöku gjafabréfi 19. september 1995, en þar er um að ræða erlend verðbréf sem talin eru að verðmæti nálægt USD 300.000.

Einnig skulu renna til sjóðsins þær eignir sem Eggert V. Briem hefur ánafnað Háskóla Íslands með erfðaskrá sinni, dagsettri 20. desember 1994. Auk þess renna til sjóðsins allar vaxtatekjur og aðrar tekjur af eignum sjóðsins, svo og minningargjafir er síðar kunna að berast sjóðnum.

Óskerðanlegur höfuðstóll sjóðsins skal vera kr. 1.500.000, en sjóðstjórn er heimilt að ákveða hækkun þeirrar fjárhæðar eftir því sem eignir sjóðsins aukast.

3. gr.
Tilgangur sjóðsins er að styrkja rannsóknir á sviði jarðfræði og líffræði.

4. gr.
Stjórn sjóðsins skal skipuð þremur mönnum. Skal rektor Háskóla Íslands tilnefna einn þeirra en háskólaráð skal kjósa tvo án tilnefningar. Sömu aðilar skulu tilnefna varamenn í sjóðsstjórnina.

Kjörtímabil stjórnar er þrjú ár og skulu stjórnarmenn skipta með sér verkum.

Endurskoðendur sjóðsins eru endurskoðendur sjóða Háskóla Íslands, kjörnir af háskólaráði.

5. gr.
Stjórn sjóðsins skal úthluta styrkjum úr sjóðnum og skulu styrkveitingar kynntar opinberlega með fréttatilkynningum.

6. gr.
Skipulagsskrá þessari verður aðeins breytt eða sjóðurinn lagður niður samkvæmt ákvörðun háskólaráðs, sem þá skal jafnframt ákveða ráðstöfun höfuðstóls hans til verkefna sem falla undir ákvæði 3. gr. skipulagsskrár þessarar.

7. gr.
Rektor Háskóla Íslands skal hlutast til um að afla staðfestingar dómsmálaráðuneytisins á skipulagsskrá þessari.
Skipulagsskrá þessi staðfestist hér með samkvæmt lögum um sjóði og stofnanir sem starfa samkvæmt staðfestri skipulagsskrá, nr. 19/1988.

Dóms- og kirkjumálaráðuneytið, 3. nóvember 1995.
F. h. r.
Þorsteinn Geirsson.
Jón Thors.

Sumarið 1958 tók til starfa við Háskóla Íslands, í kjallara skólabyggingarinnar, fátæklega búin rannsóknastofa í eðlisfræði, sem nokkru síðar var gefið metnaðarfullt nafn, Eðlisfræðistofnun Háskólans. Þar skyldi koma upp aðstöðu til að mæla geislavirk efni.

Forstöðumanni stofunnar, Þorbirni Sigurgeirssyni, sem hafði nokkru fyrr verið skipaður prófessor, fylgdi jafnframt segulmælingastöð sem hann hafði komið upp í Leirvogi í Mosfellssveit á vegum Rannsóknaráðs ríkisins í tilefni alþjóðajarðeðlisfræðiársins 1957-58. Tveim árum síðar var hagur stofnunarinnar farinn að vænkast nokkuð, og hún hafði fengið rúmbetra húsnæði á jarðhæð byggingar Þjóðminjasafnsins.

Sumardag einn 1958 kom maður og spurði eftir Þorbirni. Hann kvaðst heita Eggert Briem og búa í Bandaríkjunum. Hann hefði frétt af því að vísir að rannsóknum í eðlisfræði væri kominn við Háskólann og vildi fræðast nokkuð um þær. Eggert hafði m.a. á kreppuárunum lesið margt fræðibóka á bókasöfnum vestra. Þorbjörn tók honum vel og hlustaði með athygli þegar Eggert lýsti vandamáli sem hann hafði lengi velt fyrir sér. Þetta var hvort fullsannað væri að ljóshraðinn væri hinn sami í allar áttir, eins og A.A. Michelson og E.W. Morley höfðu sýnt fram á í nákvæmum mælingum 1887 og varð síðan grundvallaratriði í afstæðiskenningu Einsteins.

Eggert benti á að í tilrauninni hefði einungis meðalljóshraðinn fram og aftur í ákveðnar stefnur verið mældur og taldi það ekki viðunandi. Mun um tveim áratugum síðar hafa fengist staðfest að ekki væri hægt að mæla einstefnuljóshraða. Þekkingin og dýptin í hugsun Eggerts var Þorbirni að skapi og með þeim tókst vinátta sem entist meðan báðir lifðu.

Á þessum tíma átti Þorbjörn ekki bifreið, þar eð hann varð að selja jeppa sinn þegar hann tók að byggja sér íbúðarhús í Kópavogi. Þetta var bagalegt því hvern miðvikudag þurfti hann að fara í segulmælingastöðina í Leirvogi til fastra nákvæmnismælinga. Þorbjörn komst með áætlunarbíl langleiðina þangað en heimferðin var óvissari, þar varð hann að treysta á greiðvikni ökumanna á leið í bæinn.

Eggert hafði tekið með sér frá Bandaríkjunum forláta fólksbíl af Plymouth-gerð, sem hann gaf Eðlisfræðistofnuninni þegar hann hvarf heim í lok sumars. Þetta var fyrsta gjöf Eggerts til Háskólans og nýttist bíllinn í mörg ár við ferðir í stöðina og jarðvísindarannsóknir út um landið.

Næsta sumar kom Eggert aftur í heimsókn til landsins og á Eðlisfræðistofnun. Þorbjörn hafði þá snúið sér að þeim rannsóknum á segulsviði jarðar sem hann fékkst síðan við ásamt öðru út starfsævi sína. Hann var að láta smíða nýja gerð af nákvæmum segulmæli sem gæti hentað við kortlagningu á jarðsegulsviðinu en nýstofnaður Vísindasjóður styrkti verkefnið.

Ungur rafmagnsverkfræðingur, Örn Garðarsson, var ráðinn til að hanna og smíða rafeindahluta tækisins. Þeir Þorbjörn gengu á metnaðarfullan hátt að verki, notuðu smára (transistora) í stað útvarpslampa sem þá voru enn í nær öllum rafeindatækjum. Ómissandi í þróunarstarfi sem þessu er góð sveiflusjá, eins og hamarinn er smiðnum. Þeir höfðu sveiflusjá sem Þorbjörn hafði keypt notaða í Bandaríkjunum en tafsamt var að vinna með hana. Úr þessu bætti Eggert Briem á rausnarlegan hátt þegar hann gaf stofnuninni sveiflusjá af bestu gerð. Trúlega hefði þurft að bíða um árabil eftir að svipað tæki fengist keypt. 

Sveiflusjáin var ómetanleg í umfangsmiklu þróunarstarfi sem lagði grundvöll að nokkrum stærstu verkefnum Eðlisfræðistofnunar Háskólans og síðan Raunvísindastofnunar. Þar má nefna þróun skráningartækja fyrir jarðskjálfta, íssjáa til mælinga á þykkt jökla, geislamælingatækja, vogakerfa fyrir frystihús, nýrra tegunda segulmæla og Loran-staðsetningartækja til segulsviðsmælinga Þorbjörns Sigurgeirssonar yfir öllu landinu úr flugvél, og síðar tækja til staðsetningarmælinga með hjálp merkja frá gervitunglum.

Af öðrum gjöfum Eggerts V. Briem til Raunvísindastofnunar má nefna eftirfarandi tæki:

• myndavél fyrir sveiflusjá
• tíðnimæli
• gatara fyrir gagnaskráningu á pappírsræmur
• fjarskiptaritvél (Telex)
• fjölrásagreini
• atómklukku (rúbidíum sveifluvaka, um 1972)
• púlsagreini (1971)
• tækjabúnað til sérhæfðra efnagreininga með Mössbauer-hrifum (1971)
• ferða-sveiflusjá (1972)
• geislagjafa og kælibúnað fyrir Mössbauer-tækin
• tvo vélsleða (1979)
• stóra jeppabifreið (1982)

Auk þess studdi hann fjárhagslega við meðal annars þróun íssjáa (1977-79), jöklabora og gervitungla-staðsetningartækja á stofnuninni, auk mælistöðvar á Grímsfjalli og sendibúnaðar fyrir merki frá henni (1981).