Kynjahugmyndir, menning og trúarbrögð í Ritinu:2/2023

Þrjú víðfeðm hugtök vörðuðu veginn að áhugaverðum þemagreinum sem birtast í öðru hefti Ritsins sem nú er komið út. Það eru hugtökin kynjahugmyndir, menning og trúarbrögð. Samfélög okkar og menning á öllum tímum birta fjölskrúðugar hugmyndir um kynferði (e. sex), kyngervi, (e. gender) og kynverund (e. sexuality), hugmyndir sem hér eru einu nafni kallaðar kynjahugmyndir. Kynjahugmyndir eru hér tengdar fjölskrúðugum, trúarlegum hugmyndum sem eru hefðbundnar sem og síbreytilegar. Þannig skapast kynjahugmyndir ekki í tómarúmi heldur gerist það í virku samspili við menningu og trúarbrögð. Í þemagreinunum fjórum eru þessar flóknu undirstöður trúarlegrar menningar kannaðar frá kynjuðu sjónarmiði og frá sjónarhóli ólíkra aðferða. Hvers konar trúartákn og goðsögulegar ógnir tengjast þessum undirstöðum, hvers konar gripir, gildi, helgisiðir, listir, siðferði og félagstengsl? Hvernig taka þau breytingum í tímans rás og hvers vegna?

Í fyrstu þemagreininni fjallar Sigríður Guðmarsdóttir um sálmafræði en íslenska þjóðkirkjan fékk á síðasta ári nýja sálmabók með fjölda nýrra sálma. Sigríður bendir á slagsíðu karllægs myndmáls og orðfæris í sálmum og helgisiðum. Þessu efni eru gerð skil í greininni en auk greiningar á sálmum er fjallað um nokkur þekkt listaverk Kristínar Gunnlaugsdóttur. Höfundur ítrekar fjölskrúðug kynhlutverk í hinni nýju sálmabók þjóðkirkjunnar og að hið sama gildi um kirkjulist Kristínar Gunnlaugsdóttur.

Grýla er efni næstu þemagreinar, sem skrifuð er af Katelin Marit Parsons. Hver er þá Grýla, hvenær kemur fyrirbærið inn í bókmenntir okkar og hvers kyns er það? Höfundur leggur áherslu á að Grýla sé skoðuð á eigin forsendum og telur hana eitt skýrasta dæmið sem fyrirfinnst frá árnýöld um veru sem rúmast ekki innan ríkjandi kynjakerfis þess tíma.

Í þriðju þemagreininni, sem er eftir Aðalheiði Guðmundsdóttur, er fjallað um Sögu af fjórum kaupmönnum sem tilheyrir svokölluðum almúgabókum. Höfundur kemst að þeirri niðurstöðu að sagan sé dæmisaga og feli í sér félagslega og siðferðilega mótun. Þannig standi kaupmennirnir fjórir fyrir úrelt siðferðileg gildi sem þurfi að breyta en konan, bæði sem klæðskiptingur og eiginkona, sé dygðin uppmáluð.

Fjórða og síðasta þemagreinin er skrifuð af Dagrúnu Ósk Jónsdóttur og fjallar um móðurhlutverkið, kristni og kvenleika í íslenskum þjóðsögum. Meginspurningin sem leitast er við að svara varðar inntak þjóðsagnanna og hvernig megi tengja það ríkjandi, kristnum hugmyndum um móðurhlutverkið og kvenleikann. Höfundur styðst við aðferðir gagnrýninnar orðræðugreiningar en þar er lögð áhersla á samfélagslegt samhengi sagnanna, markmið, boðskap og tilgang.

Fjórar greinar birtast að þessu sinni utan þema. Sú fyrsta er eftir Sigrúnu Ölbu Sigurðardóttur og fjallar um Önnu Schiöth og Engel Jensen sem voru framsæknar konur og frumkvöðlar í ljósmyndun á Íslandi. Í greininni varpar Sigrún Alba ljósi á fjölbreytt viðfangsefni Önnu og Engel sem ljósmyndara og skoðar starf þeirra og lífshlaup í samhengi við bæði ljósmyndasögu og atvinnusögu kvenna af borgarastétt.

Svavar Hrafn Svavarsson fjallar um hugmyndir nokkurra fornaldarheimspekinga um angurleysi og viðbrögð fræðimanna við þessum hugmyndum. Samkvæmt Svavari Hrafni afhjúpa viðbrögðin viðhorf um hvað eiginleg fornaldarheimspeki sé. Viðbrögðin skiptast í tvennt; annað hvort einkennast þau af neikvæðum gildisdómum, því að ekki sé um eiginlega heimspeki að ræða, eða tilraunum til að skýra burt vitnisburðinn, því hann samræmist ekki eiginlegri heimspeki. Eins og greinin leiðir í ljós skekkir hvort tveggja skilning fólks á viðfangsefninu.

Hólmfríður Þóroddsdóttir og Karen Rut Gísladóttir segja frá rannsókn sem gerð var meðal íslenskra táknmálstúlka árin 2019–2021 til að skoða áhrif undirbúnings á hugrænt álag túlka og tengsl þess við gæði táknmálstúlkunar í þeim tilgangi að efla gæði túlkunar. Samkvæmt niðurstöðum rannsóknarinnar eykur undirbúningur skilning túlkanna á umræðuefninu sem túlka á og auðveldar þeim framsetningu túlkunarinnar. Greinarhöfundar telja það því vera hagsmunamál allra túlkanotenda að túlkar fái þann undirbúning sem þeir þurfa til að tryggja gæði túlkunar. 

Að lokum fjallar Kristín Svava Tómasdóttir um „ástandið“ í grein sinni „„Er ekki sama syndin drýgð af báðum aðilum?““ Hún beinir sjónum að málflutningi kvenna í ástandsumræðunni og skoðar birtingarmyndir samstöðu og ágreinings þeirra á milli. Í greininni kannar Kristín Svava einnig hvernig íslenskar konur töluðu um og gagnrýndu tvöfalt siðgæði á fyrri hluta 20. aldar, með sérstakri áherslu á hernámsárin, auk þess sem hún setur málflutning þeirra í alþjóðlegt samhengi.

Gestaritstjórar heftisins eru Sigríður Guðmarsdóttir og Sólveig Anna Bóasdóttir en aðalritstjóri þess er Guðrún Steinþórsdóttir. Forsíðumyndin sem prýðir Ritið að þessu sinni kemur úr smiðju myndlistarkonunnar Kristínar Gunnlaugsdóttur. Um umbrot sá Helgi Hilmarsson og Dagbjört Guðmundsdóttir um prófarkalestur. Ritið er gefið út í rafrænu og opnu formi á ritid.hi.is.