Skip to main content
30. nóvember 2016

Spóinn flýgur án viðkomu til Vestur-Afríku

Nú hefur ráðgátan um flug íslenska spóans verið leyst en vísindamenn Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Suðurlandi hafa ásamt samstarfsfólki sýnt fram á að spóinn flýgur án viðkomu frá Íslandi alla leið til Vestur-Afríku. Spóinn flýgur í allt að fimm sólarhringa samfellt og leggur að baki hátt á sjötta þúsund kílómetra í beinu flugi. 

Niðurstöðurnar byggja á svokölluðum dægurritum sem settir voru á nokkra sunnlenska spóa á síðustu árum en þær birtust í hinu virta tímariti Scientific Reports í dag.

„Fylgst var með fjórum spóum yfir heilt ár. Allir spóarnir flugu beint til Vestur-Afríku að hausti án þess að stoppa og allir yfirgáfu Ísland 3. til 6. ágúst. Þeir flugu 79 til 120 klukkutíma hvíldarlaust eða í um fjóra til fimm sólarhringa og vegalengdin sem þeir fóru var frá 3.898 til 5.535 kílómetrar,“ segir Tómas Grétar Gunnarsson, forstöðumaður Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Suðurlandi, en hann er einn höfunda greinarinnar. José Alves, nýdoktor við setrið, er aðalhöfundur. 

Meðalferðahraðinn á leiðinni allri var um 50 kílómetrar á klukkustund en sumir leggir ferðarinnar voru þó farnir á mun meiri hraða, eða á allt að 80 til 90 kílómetra hraða á klukkustund. „Þetta er einhver mesti hraði sem mælst hefur hjá landfuglum á langferðum yfir sjó. Reiknað var samband milli ferðahraða spóa og vindhraða í mismunandi hæð til að meta hversu hátt spóarnir flugu. Besta sambandið var við vindhraða í 1,5 km hæð sem bendir til að þeir fljúgi nokkuð hátt.“ 

Tómas segir að fuglarnir fari ekki endilega sömu leið á vori og hausti. „Á vorfarinu brá svo við að tveir fuglanna höfðu viðdvöl á Bretlandseyjum en tveir þeirra flugu beint til Íslands. Fuglarnir yfirgáfu Afríku 20. til 29. apríl. Þeir sem flugu beint náðu til Íslands 29. apríl og 4. maí en þeir sem höfðu viðkomu á Bretlandseyjum dvöldu þar 11 og 15 daga og komu til Íslands 12. og 14. maí.“

Að sögn Tómasar Grétars eru dægurritarnir, sem notaðir voru í rannsókninni, litlir hnappar á stærð við fingurnögl sem fuglar á þyngd við spóa bera auðveldlega. Dægurritarnir mæla sólargang og út frá þeim upplýsingum má reikna hnattstöðu fuglanna með viðunandi skekkju þegar svo löng ferðalög eru til skoðunar.

Þegar spóinn vellir graut

Þegar spóinn vellir graut er úti vetrarþraut segir hið fornkveðna. Þessi gamli sannleikur endurspeglar raunveruleikann því spóinn kemur með síðustu farfuglum til landsins, flestir í byrjun maí þegar líkur á vorhretum eru litlar. Hefðbundnar merkingar með númeruðum stálhringjum sýndu á síðustu öld að spóinn fer til Vestur-Afríku á veturna. Nýleg samantekt á öllum endurheimtum, sem unnin var í samstarfi við  Náttúrufræðistofnun Íslands, sýnir að endurheimtur að vetri eru flestar í Vestur-Afríku, frá Máritaníu til Benín og Tógó, en endurheimtur að vori eru flestar á Bretlandseyjum. 

„Sárafáar endurheimtur eru af íslenskum spóum í Evrópu að haustinu. Þetta mynstur gaf snemma vísbendingar um að íslenskir spóar flygju mögulega beint frá Íslandi til Vestur-Afríku á haustin, allt að sex þúsund kílómetra í einum rykk,“ segir Tómas Grétar. „Efasemdir voru hins vegar lengi vel um að landfuglar, sem ekki geta hvílt sig á sjónum, væru færir um slíkt langflug. En með tilkomu nýrra mælitækja á síðustu árum hefur þó sést að ýmsir landfuglar eru færir um ótrúleg flugafrek.“ 

Fita sig mikið fyrir langflugið

Tómas Grétar segir að flestir fullorðnir spóar yfirgefi Ísland á stuttum tíma um mánaðamótin júlí-ágúst. „Á þessum tíma má oft sjá góða hópa af spóum við suðurströndina að undirbúa sig fyrir átökin. Þeir eru búnir að fita sig um tugi prósenta þegar kemur að stóru stundinni og það er auðsjáanlegt hvað flugtakið reynist þeim erfiðara á þessum tíma. Það er hægt að skynja óróleikann í spóunum þar sem þeir bíða eftir hentugu veðri, gjarnan norðlægum áttum og björtu. Þeir virðast oft leggja af stað í uppstreyminu síðdegis. Ef heppnin er með í för má sjá væna spóahópa skrúfa sig upp eins og hjól þar sem þeir leita að hentugum meðvindi og réttri hæð. Þeir gefa frá sér klingjandi flaut til að halda hópnum saman. Fáeinir hætta við og bíða eftir nýjum degi. Flestir halda þó áfram. Löngu eftir að augað hættir að greina spóana má enn þá heyra angurvært flautið uppi í heiðblámanum. Jarðbundinn maður horfir auðmjúkur á. Næsta land er Afríka,“ segir Tómas Grétar.   

Þess má geta að spóar þurfa engin vegabréf. 

Greinin í Scientific Reports.

Spói
 José A. Alves, Verónica Méndez, Tómas Grétar Gunnarsson og Borgný Katrínardóttir
Myndin sýnir flug spóanna fjögurra samkvæmt dægurritum, bæði að hausti (mynd til vinstri) og að vori (mynd til hægri).