Varði doktorsritgerð um íslenskar þulur síðari alda

Yelena Sesselja Helgadóttir hefur varið doktorsritgerð í íslenskum bókmenntum við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands. Ritgerðin nefnist Íslenskar þulur síðari alda og var unnin undir leiðsögn dr. Vésteins Ólasonar, prófessors emeritus við Háskóla Íslands og fyrrverandi forstöðumanns Stofnunar Árna Magnússonar. Einnig voru í doktorsnefnd dr. Guðrún Nordal, prófessor og forstöðumaður Stofnunar Árna Magnússonar, og dr. Terry Gunnell, prófessor við Háskóla Íslands.

Andmælendur við vörnina voru dr. Shaun Hughes, prófessor við Purdue háskóla í Bandaríkjunum, og dr. Natalie van Deusen, dósent við Háskólann í Alberta, Kanada. Gauti Kristmannsson, forseti Íslensku- og menningardeildar, stjórnaði athöfninni sem fór fram í Hátíðasal í Aðalbyggingu Háskóla Íslands 7. september síðastliðinn. (Hér má nálgast ljósmyndir frá vörninni).

Um rannsóknina

Ritgerðin miðar að því að skilgreina þulur síðari alda (þjóðkvæði frá u.þ.b. 15.–20. öld) sem kveðskapargrein með nákvæmari hætti en áður hefur verið gert og setja þær betur í samhengi íslenskrar bókmennta- og munnmenntasögu. Í því augnmiði er bragform, bygging og flutningur þulna tekið til ýtarlegrar skoðunar og tengslum þulna síðari alda við þulur í íslenskum fornbókmenntum er gefinn meiri gaumur en áður.

Rannsóknin leiðir í ljós að aðeins er unnt að afmarka þulur síðari alda frá öðrum þjóðkvæðum með því að beita sérkennum þulna á öllum ofangreindum sviðum í senn. Sérkenni þulna í bragformi eru ekki aðeins fólgin í óreiðu í hrynjandi og óreglulegri notkun ríms og stuðla heldur í því að bætt er úr óreglunni með því að beita veikari stuðlun og rími til að vefa línur, sem viðtekin stuðlasetning og rím nær ekki yfir, inn í bragmynstur. Bygging markar einnig sérstöðu þulna, en hún grundvallast – líkt og í fornþulum – á upptalningu á smærri byggingar­einingum (heitum og minnum) sem mynda stærri einingar (blokkir) í hóflegu samspili við brag­fræði­lega þætti, setninga­skipan og merkingu. Sterk tengsl við konur og börn hafa talist einkenna flutning á þulum síðari alda og hlutverk þeirra, en rannsóknin gefur til kynna að þau ein­kenna vart þulur umfram ýmis önnur þjóðkvæði. Sérkenni þulna síðari alda eru frekar fólgin í sérstöku hlutverki upptalninga í heims­myndarsköpun þeirra.

Rannsóknin varpar einnig skýrara ljósi á uppruna þulna síðari alda sem skýrir sérkenni þeirra, en margt bendir til þess að þær hafi orðið til við samruna hinnar fornu þuluhefðar og nýs efnis sem barst frá meginlandi Evrópu undir lok miðalda og á næstu öldum þar eftir.

Um höfundinn

Yelena Sesselja Helgadóttir lauk M.A.-prófi í íslenskum bókmenntum við Háskóla Íslands. Hún hefur gefið út úrval íslenskra lausavísna frá tímabilinu 1400–1550 og birt fjölda greina um þulur, lausavísur og annan íslenskan kveðskap að fornu og nýju.