Krían er mesti ferðalangur veraldar

Sumarið er tíminn, söng Bubbi Mortens, og það er í sínum algræna skrúði og hafið er skínandi bjart. Himininn ætti að vera heiður og blár en kríur fylla loftið með sínu alþekkta gargi og ekki er nokkur möguleiki að koma tölu á alla þessa fugla. Staðurinn er túnið við Norðurkot við Sandgerði og stuðið í fuglunum er magnað. Ástæðan? Jú, úti í kafgrasinu eru sex konur að fanga kríur til að merkja þær með flóknum en fisléttum búnaði. Ein þeirra lítur snöggt upp til okkar og segir:

„Markmiðið með þessu öllu er að kanna til hlítar lengsta far sem þekkist í dýraríkinu, hjá kríunni. Við vitum frá fyrri athugunum að hún fer árlega frá norðurhveli á suðurhvel og aftur til baka. Niðurstöður rannsókna með svokölluðum ljósrita sýna að þær ferðast allt að áttatíu þúsund kílómetra árlega.“

Þetta er Freydís Vigfúsdóttir sem talar, stundum kölluð kríuhvíslarinn en áhugi hennar á fuglum hófst í Vestmannaeyjum þar sem hún ólst upp í nánum tengslum við lífríkið, ekki síst fuglana. Hún er vísindamaður við Háskóla Íslands og doktorsrannsókn hennar var helguð þessum langfleyga fugli, kríunni.

Ný tæki uppljósta leyndarmál kríunnar

„Ljósritarnir,“ segir Freydís, „þeir gefa bara grófa mynd af farmynstrinu þar sem þeir eru með tæplega 200 kílómetra skekkju. Við vitum því ekki hvert kríurnar fara nákvæmlega, hvort og þá hvar þær stoppa á leiðinni, hve hratt þær ferðast o.s.frv. Núna ætlum við að klófesta allar þessar upplýsingar.“ 

Tækin sem konurnar festa á fuglana eru ævintýraleg smá og létt, einungis þrjú grömm. Þetta eru GPS-ritar með tækni sem ræður við að rita staðsetningu með mun hærri tíðni en áður, eða allt að fjórum sinnum á klukkustund og mun lengur en áður þekktist, skrásetningin er í gangi allt árið. 

Freydís segir að með þessum tækjum verði líklegast hægt fá líka upplýsingar um mikilvæg svæði sem kunna að vera á leið kríunnar frá varpssvæði að veturstöðvum og aftur til baka. „Sömuleiðis viljum við geta lýst því hvernig þessi litli fugl fer að því að ferðast alla þessa leið og kanna hvaða lífeðlisfræði og líffræðilegu þættir spila þar inn í.“

Freydís segir að upplýsingarnar sem sóst er eftir séu ekki einungis merkilegar vísindalega, þar sem ný gögn fáist um líffræði og vistfræði kríunnar, heldur séu þær mjög mikilvægar fyrir verndun tegundarinnar. „Ný svæði á hafi eða á ströndum kunna að koma í ljós sem eru afar mikilvæg fyrir afdrif kríunnar. Slíkar upplýsingar verða æ dýrmætari á okkar tímum þar sem sjálfbær nýting auðlinda markar okkur stefnu. Mörg mikilvæg svæði eru enn hulin okkur sem ýmsar tegundir nýta.“  

Aðstæður einstakar á Íslandi

Freydís heldur á kríu sem hún hefur nýlega fangað og miðað við hvað krían er iðinn og ofasfengin í að verja varpið sitt þá er hún furðu róleg í lófa vísindakonunnar. Þær horfast í augu eitt andartak og Freydís brosir. „Þetta er fallegur fugl og einstakur,“ segir hún. „Ekki  bara vegna heimsmetanna sem hún setur í fari dýra, þar sem mörk hins mögulega virðast vera rofin frá sjónarhóli okkar mannanna, heldur er lífsferill hennar einkar aðdáunarverður og ekki síður gagnlegur í vísindalegum skilningi.“

Freydís segir að aðstæður til að vinna með kríur hérlendis séu einstakar en frábært aðgengi að fjölda varpa ásamt fjölda einstaklinga geri það að verkum að hægt sé vinna rannsóknir sem væru mun erfiðari annars staðar. „Víðast hvar erlendis eru kríuvörp á mjög afskekktum stöðum og alls ekki í svona miklum þéttleika eins og hér.“

Þetta eru orð að sönnu því á Íslandi á krían það til að verpa í görðum og jafnvel á útitröppum húsa og hér við Norðurkot er varpið alveg ofan í þjóðveginum.  

Krían sameinar heimsþekktar vísindakonur

Með Freydísi í rannsókninni eru heimsþekktar vísindakonur sem krían sameinar. Þarna er Lucy Hawkes frá Exeter-háskóla í Bretlandi sem hefur sérstakan áhuga á heimsmethöfum lífríkisins og þeim lífeðlisfræðilegu eiginleikum eða annmörkum sem dýr kljást við í sínum lífsferli. 

„Þar sem krían er óumdeildur heimsmethafi í fari hef ég sérstakan áhuga á þessu verkefni,“ segir Lucy sem hefur áður rannsakað gæsir sem fljúga hæst allra gæsa, yfir Everest og Himalaya-fjallgarðinn, á farleið sinni frá Indlandi til varpstöðva í Síberíu. 

Sara Maxwell er reynsluboltinn í hópnum þegar kemur að notkun tækjabúnaðarins en hún hefur unnið við rannsóknir á fjölbreyttum dýrategundum í tæpa tvo áratugi, m.a. á sæskjaldbökum, fiskum og fuglum og rannsakað far og fæðuferðir með ýmiss konar tækjabúnaði. Sara starfar við Washington-háskóla í Seattle í Bandaríkjunum.

Svona verkefni er dýrt og flókið. „Við hófum þessa rannsókn í fyrra og fengum til þess styrk frá National Geographic svo við gætum keypt nauðsynleg tæki. Ég fékk svo styrk frá Háskóla Íslands til að kaupa fleiri tæki sem við erum að setja út núna í ár. Sara Maxwell fékk einnig styrk frá sínum háskóla,“ segir Freydís.

Sara segir að fyrir utan áhugann að vinna saman sé rannsóknin einkar spennandi fyrir þær sakir að þetta sé í fyrsta skipti sem reynt sé að kanna far kríunnar með svona mikilli nákvæmni. „Til þessa höfum við ekki haft svör við því hvert nákvæmlega þær fara, hvort og þá hvar þær stoppa á leiðinni og hve lengi, hve hátt, hratt eða hvernig þær ferðast og hvaða lífeðlisfræðilegar eða líffræðilegar takmarkanir og áskoranir verða á leið fuglanna á þessu árlega fari,“ segir Sara.